Zanim nadnoteckie łąki zamienią się w kwiecisty dywan, a pomiędzy niezliczonymi i niepowtarzalnymi roślinami zapanuje rywalizacja o przestrzeń do życia, na chwilę pojawia się jedna z nich, niezwykle rzadka i o wyjątkowej urodzie. Szachownica kostkowana, bo o niej mowa, wyglądem przypomina małego tulipana z kwiatem zwróconym ku dołowi. Wyrastająca z małej cebulki, osiągająca 15-40 cm wysokości łodyżka z kilkoma równowąskimi liśćmi, zwieńczona jest jednym zwisłym kwiatem (wyjątkowo dwoma). Nazwa gatunku pochodzi od charakterystycznych kwadratowych plamek na płatkach. Spotyka się dwie odmiany barwne – typową purpurową i znacznie rzadszą kremowobiałą. Roślina ta zakwita po raz pierwszy po 5 lub 6 latach od wykiełkowania. Szachownica kwitnie w drugiej połowie kwietnia, przez bardzo krótki czas (ok. tygodnia). Zapylana jest głównie przez trzmiele i pszczoły. Kwitnące osobniki są bardzo charakterystyczne i niemożliwe do pomylenia z innymi gatunkami roślin.
Szachownica rośnie na wilgotnych, okresowo zalewanych, żyznych łąkach w dolinach rzecznych. Przez Polskę przebiega północna granica jej naturalnego zasięgu. W Polskiej Czerwonej Księdze Roślin szachownicę kostkowaną określa się jako gatunek krytycznie zagrożony. Jeszcze na początku XX wieku występowała ona w Polsce w dwóch regionach: na terenie Wielkopolski i Pomorza Zachodniego (ostatnia populacja na wyspie Uznam zanikła w latach 60. ubiegłego wieku) oraz w Kotlinie Sandomierskiej.
Dzisiaj w Polsce na stanowiskach naturalnych można zobaczyć ją jedynie w południowo-wschodniej części kraju, w okolicach Przemyśla (dolina Wiaru) oraz Starzawy i Stubna (dolina Wiszni), gdzie w większości objęta jest ochroną rezerwatową. W dolinie Noteci dawniej występowała na łąkach koło Czarnkowa a obecnie znane jest tylko jedno stanowisko z okolic Krzyża Wielkopolskiego. Wymienione stanowiska są uważane za sztuczne (okazy zdziczałe, pochodzące z uprawy), bowiem roślina ta ze względu na walory estetyczne jest sadzona w przydomowych ogródkach, z których może się rozsiewać. Naturalne miejsca jej występowania w zachodniej i północnej Polsce zanikły prawdopodobnie już kilkadziesiąt lat temu.
Główną przyczyną wymierania gatunku są niekorzystne zmiany wprowadzane w siedliskach: łąki kośne są osuszane, przekształcane w grunty orne lub przeznaczane na tereny pod zabudowę. Ponadto przez zaniechanie koszenia najcenniejsze fragmenty łąk szybko zarastają trzciną, sitowiem lub wierzbą, które wypierają cenną szachownicę.
Mateusz Gutowski