W dziewiątym odcinku programu „POLEM, LASEM…” wyruszamy w okolice Wielenia z zamiarem odnalezienia śladów pozostawionych przez Olędrów – dawnych mieszkańców nadnoteckich wsi. Niestety zabytków związanych z życiem tej społeczności w powiecie czarnkowsko-trzcianeckim zostało już niewiele.
Początki osadnictwa olęderskiego na ziemiach polskich sięgają pierwszej połowy XVI w. Wówczas to na tereny dzisiejszych Żuław i Doliny Dolnej Wisły zaczęli napływać masowo migranci z Niderlandów. Olędrzy wyróżniali się ze społeczności nie tylko pochodzeniem, ale również wyznaniem – większość z nich była mennonitami, członkami protestanckiego kościoła oraz cennymi umiejętnościami gospodarowania na podmokłych terenach.
Społeczność olęderska rozprzestrzeniła się nie tylko nad Wisłą, pod koniec XVI w. (1597 r.) w pobliżu Ujścia nad Notecią powstały Olędry Ujskie, a na obszarze należącym do majętności wieleńskiej ulokowano istniejące do dziś wsie: Nowe Dwory, Herburtowo i Folsztyn (Ryc. 1).
Ryc. 1. Mapa ukazująca rozmieszczenie wsi olęderskich w dobrach wieleńskich w XVIII wieku. Za Hlebionek i Targowski 2014.
Osady olęderskie niemal zawsze znajdowały się na terenach, których rolnicze wykorzystanie wiązało się z dużymi trudnościami – były to albo mokradła położone w zalewanych powodziami dolinach wielkich rzek, albo obszary leśne, wymagające dużego nakładu pracy przy karczunku. W ramach osadnictwa olęderskiego wyróżnić można dwa najczęściej spotykane typy rozplanowania wsi. Pierwszym, typowym dla terenów przejściowych obejmujących mokradła i pas gruntów wyżej położonych, była rzędówka bagienna, spotykana nad Notecią m.in.: w Nowych Dworach, Folsztynie czy w Herburtowie (Ryc. 2). Pola osadników tworzyły szerokie pasy, ciągnące się prostopadle do rzeki, przecięte drogą biegnącą po sztucznej grobli lub wyniesieniu. Drugi typ stanowiły osady rozproszone (m.in.: Lubcz Wielki i Mały, Ryc. 3). Powstawały one głównie na karczunkach leśnych. Część domostw w obu typach wsi wznoszona była na terpach – sztucznie usypanych pagórkach, które chroniły domostwa przed zalaniem w czasie powodzi.
Ryc. 2. Rzędówka bagienna na przykładzie Wielkich Olędrów (Nowe Dwory – Neuhofen, Folsztyn – Follstein). Za Hlebionek i Targowski 2014.
Ryc. 3. Przykład osady rozproszonej – Lubcz Lubsker Hollander. Za Hlebionek i Targowski 2014.
Olędrzy, zamieszkujący doliny rzek, umieli doskonale współistnieć z otaczającą ich przyrodą. Pola obsadzali wierzbami i topolami, które osuszały mokradła. Między krzewami i drzewami rozstawiali specjalne plecione płoty, które w czasie powodzi zatrzymywały żyzne osady, nawożąc tym samym pola uprawne. Podstawą gospodarki olęderskiej w nadnoteckich wsiach było rolnictwo. Gospodarze zajmowali się także hodowlą i wypasem zwierząt. Ponadto produkowali sery i inne wyroby mleczarskie oraz warzyli piwo.
Typowa zabudowa olęderska łączyła pod jednym dachem pomieszczenia mieszkalne i gospodarskie. Na uwagę z pewnością zasługują tworzone przez olędrów domy modlitwy, zwane kryplami. Najczęściej przypominały zwykłe drewniane budynki mieszkalne i pełniły jednocześnie funkcję wiejskich szkół, jak zbór w Herburtowie oraz wyjątkowo prezentujący się zbór w Nowych Dworach. Wszystkie wspomniane obiekty są dziś kulturowym śladem obecności olędrów na ziemiach polskich.
Nowe Dwory były najstarszą i największą spośród wsi olęderskich założonych w posiadłości wieleńskiej. Najcenniejszym zabytkiem wsi i jednocześnie jednym z najstarszych na terenie powiatu czarnkowsko-trzcianeckiego jest kościół, obecnie katolicki, niegdyś protestancki (Ryc. 4, Fot. 1). Został on wzniesiony na sztucznym, piaszczystym wzniesieniu w 1615 r. W jego wnętrzu, na jednej z belek, znajduje się inskrypcja informująca o rzemieślniku, który dokonał przebudowy świątyni po pożarze w 1791 r., kolejna słabo czytelna znajduje się na belce tuż nad wejściem. Wnętrze kościoła prezentuje się dziś skromnie (Ryc. 5). Dominuje w nim późnobarokowy ołtarz ze scenami z życia Chrystusa w postaci płaskorzeźb. Na uwagę zasługują witraże, z których najstarsze pochodzą jeszcze z pierwszego kościoła. Niestety nie zachowały się witraże przedstawiające herby władz pruskiej prowincji Grenzmark Posen-Westpreußen oraz powiatu noteckiego Netzekreis – zostały skradzione kilka lat temu przez “poszukiwaczy skarbów” (Ryc. 6). W XVII w. mennonici zjednali się z luteranami a dom modlitwy przeobrażono w zbór ewangelicki i dostawiono wieżę, w późniejszym czasie wielokrotnie remontowaną i przebudowywaną. Przy kościele stoi dzwonnica, wzniesiona ok 1826 roku, w której znajduje się dzwon odlany pod koniec XVIII wieku.
Fot. 1. Kościół w Nowych Dworach. Fot. M. Maluśkiewicz
Ryc. 4. Zbór w Nowych Dworach, prawdopodobnie wzniesiony jeszcze przez mennonitów w 1615 r.. Wieżę wybudowano, gdy świątynię przejęli luteranie (ok 1700 r.). Obecnie kościół katolicki p.w. Narodzenia Świętego Jana Chrzciciela. Za Hlebionek i Targowski 2014.
Ryc. 5. Wnętrze nowodworskiego zboru. Obecnie znacznie skromniejsze. Za Hlebionek i Targowski 2014.
Ryc. 6. Przedwojenne witraże ufundowane przez pruskie władze. Za Hlebionek i Targowski 2014.
W sąsiedniej wsi – Folsztynie odnajdujemy charakterystyczną dla olędrów zabudowę. Są to domy wąskofrontowe, z wejściem od szczytu, łączące konstrukcję drewnianą ścian bocznych z murowanymi szczytami. Dziś można podziwiać zaledwie 4 takie chałupy w tej miejscowości.
Udajemy się do Herburtowa. Po olędrach pozostał kościół wzniesiony w 1782 r., o charakterystycznej, zrębowej konstrukcji ujętej w szkielet z drewnianych bali, na którym wspiera się dach (Ryc. 7 i 8, Fot. 2). Do dzisiaj w świątyni zachowała się barokowa kazalnica (Ryc. 9) oraz mający cechy barokowe ołtarz. W środku, na jednej z belek znajduje się inskrypcja fundatora zboru. Odnajdujemy także zdemontowany z dachu świątyni krzyż, wykonany przez miejscowego kowala.
Fot. 2. Kościół w Herburtowie. Fot. M. Maluśkiewicz
Ryc. 7. Dawny zbór w Herburtowie – budowla salowa o konstrukcji zrębowej. Obecnie kościół katolicki pw. Matki Boskiej Siewnej.
Jeden z najcenniejszych zabytków olęderskich w dolinie Noteci. Za Hlebionek i Targowski 2014.
Ryc. 8. Zbór w Herburtowie. Widoczne są nieistniejące drewniane podpory oraz przybudówka na południowej ścianie.
Przy świątyni znajdował się także cmentarz. Za Hlebionek i Targowski 2014.
Obiekty pamiętający czasy olędrów można dziś spotkać jeszcze w kilku miejscowościach w okolicach Wielenia. Są to głównie drewniane domostwa znajdujące się m.in. w Wizanach czy Łokaczu, oraz otynkowany budynek dawnego zboru w Hucie Szklanej. Spróbujemy je odnaleźć podczas kolejnej wyprawy.
Ryc. 9. Zachowana do dziś barokowa kazalnica w kościele w Herburtowie, pochodzi z czasów budowy świątyni (XVII w.).
Za Hlebionek i Targowski 2014.
Mateusz Gutowski
Fundacja „POLEM, LASEM…”
Informacje oraz ryciny zaczerpnięto z publikacji: Hlebionek M., Targowski M. 2014. Osadnictwo olęderskie na Ziemi Wieleńskiej.
Wyd. Media E. Wolski, Piła.